:: Biblioteca Digital de Ecopsicologia (BDE)

Terapeutyczne wędrówki górskie w rehabilitacji psychiatrycznej, Therapeutic mountain hiking in psychiatric rehabilitation

Magdalena Gawrych1, Robert Słonka2

DOI: 10.15557/PiPK.2021.0007

Received: 12.03.2021

Accepted: 26.04.2021

Published: 31.05.2021

Terapeutyczne wędrówki górskie w rehabilitacji psychiatrycznej

Therapeutic mountain hiking in psychiatric rehabilitation

1 Instytut Psychologii, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie, Warszawa, Polska

2 Środowiskowy Dom Samopomocy w Pewli Wielkiej, www.goroterapia.pl, Pewel Wielka, Polska

Adres do korespondencji: Dr n. med. Magdalena Gawrych, Instytut Psychologii, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie, ul. Szczęśliwicka 40, 02-353 Warszawa,

e-mail: mgawrych@aps.edu.pl

Streszczenie

W ostatnich latach nastąpił istotny zwrot w kierunku włączania interwencji opartych na kontakcie z przyrodą (nature-based interventions,

green therapy) w główny nurt działań poprawiających dobrostan psychiczny populacji. Różnorodne interwencje, na ogół bazujące na

uważności w kontakcie z naturą i treningu umiejętności psychospołecznych, są coraz wyraźniej obecne również w rehabilitacji

psychiatrycznej. W Polsce najczęściej stosowanym oddziaływaniem terapeutycznym zakładającym kontakt z przyrodą było dotąd

ogrodolecznictwo (hortiterapia). Liczne metody ugruntowane w innych krajach europejskich nie są wystarczająco znane w warunkach

polskich – mowa tu o wędrówkach górskich, kąpielach leśnych (forest bathing/shinrin-yoku), wilderness therapy, outdoor therapy czy

adventure therapy. Szczególnym rodzajem interwencji opartej na kontakcie z naturą jest terapia w środowisku górskim, wykorzystująca

potencjał interwencji bazujących na uważności, klimatoterapii i terapii zajęciowej. W pracy przedstawiono zasady organizacji, czynniki

leczące i warunki skuteczności terapeutycznych wędrówek górskich, zwanych także terapią górami lub górską terapią psychospołeczną.

Niniejszy artykuł ma ponadto na celu przybliżenie zadań stojących przed terapeutą-przewodnikiem. Terapia górami ma skonkretyzowany

cel terapeutyczny, któremu podporządkowane jest konkretne środowisko górskie. Co bardzo ważne, metody pracy i przebieg wędrówki

górskiej są oparte na wystarczająco silnych empirycznych dowodach skuteczności. Autorzy przedstawiają własną propozycję programu

terapii w środowisku górskim wraz z warunkami wstępnymi i poszczególnymi etapami procesu terapeutycznego. Liczne

udokumentowane badaniami efekty wykorzystania krajobrazu górskiego w rehabilitacji psychiatrycznej mogą przekonać specjalistów

do szerszego wprowadzania omawianej metody, zwłaszcza w kontekście obostrzeń związanych z zagrożeniami epidemiologicznymi.

Słowa kluczowe: zaburzenia psychiczne, rehabilitacja psychiatryczna, terapia zajęciowa

Abstract

In recent years, there has been a major shift towards bringing nature-based interventions (green therapy) into the mainstream

of activities improving the psychological well-being of the population. Various interventions generally based on practising mindfulness

in nature and training in psychosocial skills are also increasingly integrated into psychiatric rehabilitation. In Poland, the most

commonly used therapeutic intervention involving contact with nature has traditionally been horticultural therapy (also known

as social and therapeutic horticulture). A variety of therapeutic methods with an established status in other European countries, for

example mountain hiking, forest bathing/shinrin-yoku, wilderness therapy, outdoor therapy or adventure therapy, are not sufficiently

well-known in Poland. A specific type of therapeutic intervention based on contact with nature is therapy in the mountain setting,

which taps into the potential of interventions based on mindfulness, climate therapy, and occupational therapy. The paper outlines

the principles of organisation, therapeutic factors, and conditions determining the effectiveness of therapeutic mountain hiking, also

known as mountain therapy or psychosocial mountain therapy. In addition, the paper aims to provide an overview of the tasks facing

the therapist/guide. Mountain therapy has a strictly defined therapeutic goal which is pursued in a specific mountain environment.

It is important to highlight that the effectiveness of therapeutic methods and the plan of the mountain hike are supported by sufficiently

strong empirical evidence. The authors propose their own therapy programme in a mountain environment, complete with

the preconditions and consecutive stages of the therapeutic process. Multiple research-documented benefits of the mountain setting

in psychiatric rehabilitation may convince specialists to incorporate this therapeutic modality more widely into their practice, especially

in the context of restrictions related to the current epidemiological situation.

Keywords: mental disorders, psychiatric rehabilitation, occupational therapy

(CC BY-NC-ND). Reproduction is permitted for personal, educational, non-commercial use, provided that the original article is in whole, unmodified, and properly cited.

Magdalena Gawrych, Robert Słonka

ŚRODOWISKO GÓRSKIE JAKO

ŚRODOWISKO TERAPEUTYCZNE

Wostatnich latach nastąpił istotny zwrot w kie-

runku włączania interwencji opartych na kon-

takcie z przyrodą (nature-based interventions)

w główny nurt działań poprawiających dobrostan psychicz-

ny populacji. Zarówno międzynarodowe gremia naukowe,

jak i polscy specjaliści dostrzegają korzyści dla zdrowia psy-

chicznego płynące z kontaktu ze środowiskiem naturalnym

(Albers et al., 2021; Cuthbert et al., 2021; Gritzka et al., 2020;

Hunter et al., 2019; Murawiec i Tryjanowski, 2020; Mygind

et al., 2019; Robinson et al., 2020). W bazie PubMed wyszuki-

wanie z zastosowaniem deskryptorów nature-based interven-

tions oraz mental health skutkuje znalezieniem 1811 prac z lat

2018–2021. Różnorodne interwencje bazujące na kontakcie

z naturą stają się coraz popularniejsze w wielu krajach euro-

pejskich, choćby w Wielkiej Brytanii (Bloomfield, 2017; Har-

ris, 2017), Danii (Høegmark et al., 2020; Poulsen et al., 2017)

i Szwecji (Währborg et al., 2014). Wędrówki w naturze (group

nature walking) są coraz bardziej rozpowszechnioną formą

oddziaływań redukujących stres i poprawiających dobrostan

psychiczny (Marselle et al., 2019). Równocześnie interwencje

oparte na kontakcie z przyrodą znajdują zastosowanie w pro-

cesie zdrowienia osób z zaburzeniami psychicznymi. Coraz

liczniejsze doniesienia wskazują na korzyści płynące z od-

działywań terapeutycznych w środowisku naturalnym podej-

mowanych w ramach rehabilitacji psychiatrycznej (Adams

i Morgan, 2016; Berman et al., 2012; Boers et al., 2018; Bragg

i Atkins, 2016; Bragg i Leck, 2017; Ebisch, 2020; Engemann

et al., 2018, 2019; Shanahan et al., 2019).

Szczególnym rodzajem interwencji bazującej na kontak-

cie z naturą jest terapia w środowisku górskim (Grainer

et al., 2017). Naturalne właściwości klimatu i krajobra-

zu górskiego wykorzystuje się od setek lat w lecznictwie

uzdrowiskowym – klimatoterapii. Góry wywierają na ludzi

ogromny wpływ i pod wieloma względami ich kształtują.

Człowiek od wieków mieszkał u stóp gór, z których pozy-

skiwał minerały i w których wreszcie zaczął się osiedlać.

Góry odgrywały również kluczową rolę w ludowych wierze-

niach i zwyczajach. Środowisko górskie wybitnie wyróżnia

się przyrodniczo, stąd uzasadnione wydaje się wyszczegól-

nienie terapii w środowisku górskim jako niezależnej for-

my interwencji, obok takich metod oddziaływań rehabili-

tacyjnych i terapeutycznych, jak outdoor therapy, adventure

therapy, forest bathing/shinrin-yoku czy rozpoznawana na

gruncie polskiej psychiatrii hortiterapia (Fried i Wichrow-

ski, 2009; Staniewska, 2015).

Niniejsza praca ma na celu wskazanie zalet stosowania terapii

górskiej w rehabilitacji psychiatrycznej osób z przewlekłymi za-

burzeniami psychicznymi. Tematem artykułu jest aktywność,

w której krajobraz górski staje się częścią działań profilaktycz-

nych, rehabilitacyjnych i terapeutycznych. Omawiany rodzaj

wsparcia terapeutycznego wykorzystuje potencjał interwen-

cji opartych na kontakcie z przyrodą, uważności (mindfulness),

66 klimatoterapii oraz terapii zajęciowej. Może być stosowany po

medycznej ocenie możliwości fizycznych i psychicznych jed-

nostki, gdyż efekty oddziaływań mają potencjalnie dwukierun-

kowy charakter. Wynika to z faktu, że interwencje terapeutycz-

ne w środowisku górskim wiążą się ze wzmożonym wysiłkiem

fizycznym, przebywaniem w surowym klimacie, ekspozycją

na zmienność pogody, oddaleniem od cywilizacji oraz szere-

giem czynników niezależnych i nieprzewidzianych (agorafobia,

akrofobia, hipoksja, hipoglikemia, spadek motywacji i niechęć

do dalszej wędrówki). Osoby prowadzące terapię w środowi-

sku górskim muszą być przygotowane na trudne sytuacje, a sys-

tem wsparcia na wypadek kryzysu musi działać maksymalnie

skutecznie (pomoc medyczna, pomoc psychologiczna, Górskie

Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe – GOPR, Tatrzańskie Ochot-

nicze Pogotowie Ratunkowe – TOPR). Adekwatnie zaprojekto-

wany i poprowadzony program terapii w środowisku górskim,

dostosowany do możliwości psychofizycznych jednostki i gru-

py, to skuteczny i atrakcyjny sposób na urozmaicenie terapii

psychospołecznej oraz wzrost dobrostanu uczestników (Gracz

i Sankowski, 2001; Słonka, 2020, 2021).

Czym wyróżnia się interwencja terapeutyczna w środowisku

górskim? Każdy krajobraz, każde środowisko przyrodnicze

jest emiterem bodźców. Góry to obszar różnorodny, a więc

źródło wielorakich bodźców o zmiennym natężeniu. Zjawi-

ska przyrody są w górach niezwykle bogate i mają wybitną

moc oddziaływania na ludzkie zmysły. Determinantem bo-

gactwa górskiego środowiska jest wyniesienie przestrzeni

ponad poziom morza, skutkujące mnogością i dużą zmien-

nością flory i fauny. Góry można scharakteryzować jako

przestrzeń multisensoryczną o największej różnorodno-

ści i największym natężeniu bodźców spośród dostępnych

środowisk terapeutycznych. Biorąc pod uwagę siłę bodź-

ców (fizycznych, chemicznych i biologicznych) w środo-

wisku terapeutycznym gór, uczestnicy górskich wycieczek

najczęściej będą wystawieni na działanie bodźców umiar-

kowanych (pora letnia, klimat Beskidów i Sudetów czy niż-

szych partii Tatr). Bodźce te działają hartująco i pobudzają-

co, wzmacniają kondycję psychofizyczną jednostki. Podczas

górskich programów terapeutycznych należy pamiętać

o możliwości okresowego wystąpienia bodźców silnych

(duże nasłonecznienie, wiatr, opady). Intensywne bodźce

mogą mieć znaczenie dla kształtowania i wzmacniania od-

porności psychicznej (resilience), co znajduje zastosowanie

w wilderness therapy, outdoor therapy czy adventure therapy

(w języku polskim nie ma jeszcze ugruntowanych odpo-

wiedników powyższych pojęć) (Ryś i Trzęsowska-Greszta,

2018; Sikorska, 2017). Przebywanie w terenie górskim wią-

że się – za sprawą różnorodności doświadczeń – z inten-

sywnym angażowaniem zmysłów i procesów uwagi. W kon-

tekście budowania i realizacji programów terapeutycznych

stanowi to istotny argument przemawiający na korzyść od-

działywań w środowisku górskim.

TERAPEUTYCZNE WĘDRÓWKI GÓRSKIE

Wyniki badań wskazują na pozytywne efekty swobod-

nych górskich wycieczek w odniesieniu do samopoczucia

DOI: 10.15557/PiPK.2021.0007

Terapeutyczne wędrówki górskie w rehabilitacji psychiatrycznej

i zdrowia psychicznego (Eigenschenk et al., 2019; Mitchell,

2013). Wycieczki te należy jednak wyraźnie oddzielić od

interwencji specjalistycznych – mających na celu poprawę

dobrostanu psychicznego i kompetencji psychospołecznych

jednostki – których dotyczy niniejsza praca.

Warto podkreślić, że o terapeutycznej wędrówce górskiej

można mówić wówczas, gdy:

• istnieje skonkretyzowany cel terapeutyczny;

• wybór środowiska jest bezpośrednio powiązany z celem

terapeutycznym (co wymaga znajomości szlaków gór-

skich);

• formy, metody pracy i przebieg wędrówki górskiej są

oparte na wystarczająco silnych empirycznych dowo-

dach skuteczności;

• osobą prowadzącą jest wykwalifikowany terapeuta i jed-

nocześnie przewodnik górski.

Termin „góroterapia” po raz pierwszy pojawił się w arty-

kule opublikowanym w „Gazecie Górskiej” (Kaliszewska-

-Šterbáková, 2011), w którym autorka omówiła dobroczyn-

ny wpływ wycieczek górskich na stan fizyczny i psychiczny

osób ze zdiagnozowaną chorobą nowotworową.

Schemat interwencji terapeutycznej w środowisku górskim

obejmuje kilka etapów. Są to (opracowanie własne autora – RS):

1. namysł – określenie zadania i celu terapeutycznego

(ustalenie celu górskiego, opisanie własnych możliwo-

ści, organizacja, logistyka);

2. realizacja – praca nad zadaniem terapeutycznym (po-

konywanie trudu, nacechowane radością, ciekawością,

ale także napięciem i niepewnością);

3. kulminacja – kulminacyjny etap zadania terapeutyczne-

go (osiągnięcie maksymalnego celu wędrówki, stan eu-

forii lub rozczarowania);

4. wygaszanie – stopniowe wygaszanie intensywnych bodź-

ców i koncentracja na relacjach (skupianie uwagi na bez-

piecznym powrocie z wędrówki, zmniejszenie wysiłku

psychofizycznego, dotarcie do punktu wyjścia);

5. reorganizacja – podsumowanie wykonanego zadania te-

rapeutycznego (wyciągnięcie wniosków, plany na przy-

szłość).

Na skuteczność interwencji wpływają następujące elementy:

• dostosowanie grupy uczestników pod względem diagno-

zy psychiatrycznej, chorób współistniejących, kompeten-

cji psychospołecznych, kondycji fizycznej czy motywacji;

• doświadczenie górskie i doświadczenie terapeutyczne

prowadzącego;

• optymalne połączenie trudności, nowości, ryzyka z po-

czuciem bezpieczeństwa i komfortu uczestników.

GÓRY JAKO ŚRODOWISKO TERAPEUTYCZNE

W PSYCHIATRII

Terapia w środowisku górskim ukierunkowana na oso-

by z przewlekłymi zaburzeniami psychicznymi może być

rozumiana jako forma rehabilitacji psychiatrycznej (Bro-

nowski i Chotkowska, 2016; Cechnicki, 2009). Równolegle

może zostać opisana jako socjoterapeutyczna forma terapii

zajęciowej, obejmująca trening umiejętności społecznych,

rekreację, terapię poprzez zabawę i terapię ruchem. Podsta

wowym celami interwencji są tu wspieranie uczestni-

ka w procesie zdrowienia oraz promowanie zdrowia i do-

brostanu psychicznego. Kluczowe kompetencje terapeuty

obejmują spektrum podstawowych umiejętności poma-

gania i umiejętności specjalistycznych, takich jak chociaż-

by nawiązywanie i podtrzymywanie relacji terapeutycznej,

adekwatne projektowanie interwencji, praca z grupą, a tak-

że pomiar zmiany i ocena użyteczności interwencji (Janus,

2016, 2019; Kuśnierz i Bugaj, 2019).

Oddziaływania z wykorzystaniem środowiska górskie-

go różnią się ze względu na cel i charakterystykę potrzeb

uczestników. Na potrzeby niniejszego opracowania można

wyróżnić:

• turystykę górską osób zdrowych (ukierunkowaną na

utrzymanie lub poprawę zdrowia psychofizycznego za-

równo sprawnych wspinaczy, sportowców, jak i tury-

stów);

• turystykę górską osób z dysfunkcjami (ukierunkowaną

na rehabilitację psychofizyczną osób z niepełnosprawno-

ścią fizyczną lub inną i odbywającą się ze wsparciem spe-

cjalistów – ratowników TOPR i GOPR, przewodników

górskich);

• terapię zajęciową z motywem górskim (program terapeu-

tyczny stosowany w procesie zdrowienia osób z zaburze-

niami psychicznymi lub program wsparcia psychiczne-

go i fizycznego osób z niepełnosprawnością, stanowiący

uzupełnienie wycieczek górskich i odbywający się stacjo-

narnie, w ośrodku terapii);

• górską terapię psychospołeczną jako formę rehabilita-

cji psychiatrycznej (program ukierunkowany na oso-

by z doświadczeniem choroby psychicznej, w ramach

którego podczas górskiego spaceru realizowane są cele

terapeutyczne).

CZYNNIKI LECZĄCE

ŚRODOWISKA GÓRSKIEGO

Analizując efektywność górskiej terapii psychospołecz-

nej, w pierwszej kolejności należy odpowiedzieć na pytanie

o mechanizmy łagodzenia objawów chorobowych i rozwo-

ju zasobów niezbędnych w procesie zdrowienia. Trzeba tu

zwrócić uwagę zarówno na czynniki leczące terapii grupo-

wej, jak i na czynniki leczące środowiska górskiego.

Czynniki leczące związane ze środowiskiem terapeutycz-

nym obejmują przede wszystkim:

• uczenie się interpersonalne, rozwój umiejętności spo

łecznych;

• wzbudzanie nadziei, uniwersalność doświadczenia;

• odreagowanie emocjonalne;

• podejmowanie nowych zachowań i doświadczanie ich

konsekwencji;

• zmianę oceny siebie i/lub rzeczywistości zewnętrznej;

• nowe doświadczenia w ramach relacji z grupą i tera

peutą-przewodnikiem.

DOI: 10.15557/PiPK.2021.0007

Magdalena Gawrych, Robert Słonka

Specyficzne czynniki leczące środowiska górskiego to głównie:

• podejmowany wysiłek fizyczny i psychiczny;

• doświadczenie pozytywnej roli negatywnych emocji

związanych z wysiłkiem;

• mierzenie się z własnymi ograniczeniami i testowanie

możliwości psychofizycznych.

Interwencje terapeutyczne w środowisku górskim mają rów-

nież duże znaczenie dla sprawności i wydolności organizmu

oraz prewencji otyłości, chorób układu krążenia i metabo-

licznych, co jest istotne w przypadku pacjentów z przewlekły-

mi zaburzeniami psychicznymi stosujących farmakoterapię.

Terapia w środowisku górskim wspiera umiejętności pożą-

dane w procesie zdrowienia i rehabilitacji:

• samodzielność w samoobsłudze i wykonywaniu codzien-

nych zadań;

• radzenie sobie w zróżnicowanych sytuacjach spo

łecznych;

• komunikację interpersonalną;

• samodzielność w procesie planowania i realizacji celów,

aktywne spędzanie czasu;

• pozytywne wartościowanie samego siebie, relacji z ludź-

mi i doświadczeń życiowych.

ZARYS PROGRAMU TERAPII GÓRSKIEJ

W REHABILITACJI PSYCHIATRYCZNEJ

Warunki wstępne

Grupa uczestników może liczyć do 12 osób i powinna być

heterogeniczna pod względem diagnoz psychiatrycznych.

W zależności od stopnia trudności trasy i specyfiki danej

grupy na każde 3–5 osób musi przypadać 1 specjalista (psy-

choterapeuta, psycholog, terapeuta zajęciowy). Grupa pro-

wadzona jest przez terapeutę – licencjonowanego przewod-

nika górskiego. Warunek uczestnictwa stanowi pozytywna

kwalifikacja lekarska, oparta na przynajmniej częściowej re-

misji objawów, wystarczającej kondycji fizycznej i motywa-

cji do wzięcia udziału w terapii górskiej.

Celem ogólnym, zgodnie z zasadami oddziaływań rehabi-

litacyjnych w psychiatrii, jest uzyskanie poprawy funkcjo-

nowania psychospołecznego i zmniejszenie objawów cho-

robowych. Szczegółowe cele programu ustalane są wspólnie

z uczestnikami w ramach przygotowań do wędrówki.

Przebieg

1. Przygotowanie

Do działań wstępnych, przygotowujących do właściwej in-

terwencji podczas wędrówki górskiej, należą:

• ustalenie terminu (pora roku, miesiąc, czas trwania);

• określenie warunków pogodowych (temperatura, zachmu-

rzenie, opady);

• wytyczenie i omówienie trasy (miejsce rozpoczęcia, rodzaj

szlaku, charakterystyczne punkty);

• wskazanie celu wędrówki (konkretny szczyt, polana,

68 punkt widokowy, schronisko);

DOI: 10.15557/PiPK.2021.0007

• wspólny wybór celu terapeutycznego i korespondujące-

go z nim tytułu wędrówki (przykładowo: określenie swo-

ich mocnych stron, lepsze zarządzanie własnymi zasoba-

mi, poprawa relacji);

• określenie warunków sukcesu i niepowodzenia na szla-

ku górskim;

• skompletowanie ekwipunku – zarówno elementów nie-

zbędnych w górach, czyli odzieży oraz sprzętu, jak i wy-

posażenia koniecznego do osiągnięcia celu terapeutyczne-

go (wcześniej wykonane prace, symbole, publikacje etc.);

• omówienie zasad bezpieczeństwa w górach i zachowania

się w różnych sytuacjach.

2. W ędrówka terapeutyczna – górska terapia

psychospołeczna

Zasady prowadzenia wędrówki terapeutycznej są zbieżne

z ogólnymi zasadami oddziaływań stosowanych w rehabilitacji

psychospołecznej osób z przewlekłymi zaburzeniami psychicz-

nymi – są to więc zasady optymalnej stymulacji, wielostron-

ności i powtarzalności oddziaływań, stopniowania trudno-

ści, partnerstwa. Z terapeutycznego punktu widzenia istotą

wędrówki górskiej jest taka interpretacja zdarzeń, trudności,

relacji i ogólnego funkcjonowania na szlaku, która może stano-

wić paralelę codziennego życia pacjenta i źródło wzmocnień.

Środowisko górskie wspiera proces terapeutyczny dzięki do-

starczaniu wyzwań psychofizycznych związanych z wysiłkiem

i motywacją, a także dzięki różnorodności bodźców zmysło-

wych i konieczności polegania na innych uczestnikach wę-

drówki. Oprócz omawiania powyższych elementów można

zastosować ćwiczenia integrujące grupę, ćwiczenia uważności

i ćwiczenia wizualizacyjne. Ważne, aby formy i metody pracy

były ukierunkowane na cel terapeutyczny i dopasowane do ob-

jawów chorobowych pacjenta.

Analizie terapeutycznej należy poddać w szczególności ta-

kie elementy wędrówki, jak:

• najtrudniejsze wyzwania na szlaku i sposoby radzenia sobie;

• sukcesy/porażki i czynniki, które leżały u ich podstaw;

• dostępne zasoby osobiste i środowiskowe;

• korzystne i niekorzystne relacje interpersonalne na szla-

ku oraz ich znaczenie w dążeniu do celu.

3. Utrwalenie efektów – terapia zajęciowa

z motywem górskim

Etap utrwalania efektów wędrówki odbywa się już po powrocie

do rutynowych spotkań terapeutycznych. Obejmuje elementy

treningu psychospołecznego oraz innych form terapii zajęcio-

wej: biblioterapię, arteterapię, muzykoterapię, choreoterapię,

różnorodne formy rękodzielnictwa. Proponowane elementy

treningowe i artystyczne powinny być ściśle związane z jednej

strony z motywem gór i przebytym szlakiem, z drugiej zaś –

z tematem (celem) terapeutycznym górskiej wędrówki.

NAUKOWE DOWODY SKUTECZNOŚCI

Z uwagi na brak wystarczającej liczby heterogenicznych badań

autorzy dostępnych metaanaliz traktują zbiorczo różnorodne

Terapeutyczne wędrówki górskie w rehabilitacji psychiatrycznej

interwencje oparte na kontakcie ze środowiskiem przyrodni-

czym. Przeglądy systematyczne i metaanalizy z ostatnich lat

(Corazon et al., 2019; Djernis et al., 2019; Gritzka et al., 2020;

Picton et al., 2020; Pretty i Barton, 2020; Trøstrup et al., 2019)

wskazują na efekty w postaci zmniejszenia stresu, poprawy

ogólnego samopoczucia, wzmocnienia więzi społecznych,

obniżenia lęku i złagodzenia objawów depresyjnych czy wzro-

stu motywacji do prowadzenia zdrowszego stylu życia. Jedno-

cześnie naukowcy podkreślają konieczność dalszych badań,

uwzględniających analizy porównawcze z udziałem grup kon-

trolnych, a także pomiary bezpośrednich i długofalowych efek-

tów terapii wraz z oceną ich trwałości.

Korzystanie z interwencji bazujących na kontakcie z przyro-

dą w ramach rehabilitacji psychiatrycznej może stanowić źró-

dło realnych oszczędności dla budżetu. Brytyjska organiza-

cja Mind (https://www.mind.org.uk/), koncentrująca się na

rehabilitacji osób z zaburzeniami psychicznymi, prowadziła

pięcioletnie projekty, z których w okresie 2007–2012 skorzy-

stało 12 000 osób, uczestniczących w 130 projektach „zielo-

nej terapii” (green therapy) (Bragg i Atkins, 2016; Bragg et al.,

2013; Vardakoulias, 2013; za: Pretty i Barton, 2020). Pogłę-

bione pomiary ekonomiczne wykazały, że oszczędności ge-

nerowane przez projekt Ecominds związane z samą tylko re-

dukcją poczucia osamotnienia uczestników wynosiły po roku

714 funtów, a po 10 latach – 5317 funtów; całkowite roczne

zyski przypadające na jednego uczestnika programu oszaco-

wano zaś na 6550 funtów (Pretty i Barton, 2020).

PODSUMOWANIE

Szereg badań wskazuje na związek między kontaktem z na-

turą a utrzymaniem i poprawą zdrowia psychicznego popu-

lacji (Bratman et al., 2019, 2012; Chang et al., 2020; Hartig

et al., 2014; MacKerron i Mourato, 2013; Roe et al., 2013;

Tillmann et al., 2018; Twohig-Bennett i Jones, 2018; Vujcic

et al., 2017).

W szczególności coraz więcej prac sugeruje, że kontakt

z naturą jest czynnikiem protekcyjnym w przewlekłych za-

burzeniach psychicznych – psychotycznych (Boers et al.,

2018; Ebisch, 2020; Engemann et al., 2018, 2019, 2020)

czy depresyjnych (Sarkar et al., 2018). W dobie pandemii

COVID-19 kontakt z przyrodą może być jedną z nielicz-

nych dostępnych aktywności rekreacyjnych czy strategii ra-

dzenia sobie ze stresem i pośrednio wpływać na utrzyma-

nie dobrostanu psychicznego (Soga et al., 2021; Slater et al.,

2020). Badacze podkreślają znaczenie dostępu do obszarów

zieleni miejskiej w sytuacji kryzysu epidemiologicznego

(Galea et al., 2020; Venter et al., 2020).

Oddziaływania terapeutyczne z wykorzystaniem środowi-

ska górskiego mogą stanowić odpowiedź na liczne proble-

my związane z rehabilitacją pacjentów z przewlekłymi za-

burzeniami psychicznymi. W czasie pandemii COVID-19

zapewniają pacjentom z jednej strony uczestnictwo w tre-

ningu psychospołecznym przy zachowaniu bezpiecznego

dystansu, z drugiej zaś – dostęp do nowatorskich interwen-

cji o sprawdzonej badawczo skuteczności.

Konflikt interesów

Autorzy nie zgłaszają żadnych finansowych ani osobistych powiązań

z innymi osobami lub organizacjami, które mogłyby negatywnie wpły-

nąć na treść publikacji oraz rościć sobie prawo do tej publikacji.

Podziękowania

Robert Słonka dziękuje wszystkim uczestnikom i pracownikom Środo-

wiskowego Domu Samopomocy w Pewli Wielkiej na Żywiecczyźnie za

inspirację, wytrwałość i zaangażowanie w realizację programu Góro

terapia, a także kierownikowi ŚDS – Renacie Pudzie, która dostrzega

potencjał tego rodzaju aktywności i w każdej mierze ją wspiera.

Piśmiennictwo

Adams M, Morgan J: An evaluation of a nature-based intervention for

people with experiences of psychological distress. University

of Brighton/Grow, Brighton 2016.

Albers T, Weiss LA, Sleeman SHE et al.: Evaluation of a positive psychol-

ogy group intervention in nature for young cancer survivors to pro-

mote well-being and post-cancer identity development. J Adolesc

Young Adult Oncol 2021. DOI: 10.1089/jayao.2020.0147.

Berman MG, Kross E, Krpan KM et al.: Interacting with nature

improves cognition and affect for individuals with depression.

J Affect Disord 2012; 140: 300–305.

Bloomfield D: What makes nature-based interventions for mental

health successful? BJPsych Int 2017; 14: 82–85.

Boers S, Hagoort K, Scheepers F et al.: Does residential green and blue

space promote recovery in psychotic disorders? A cross-sectional

study in the Province of Utrecht, The Netherlands. Int J Environ Res

Public Health 2018; 15: 2195.

Bragg R, Atkins G: A review of nature-based interventions for mental

health care. Natural England Commissioned Reports, Number

204, 2016.

Bragg R, Leck C: Good practice in social prescribing for mental health:

the role of nature-based interventions. Natural England Commis-

sioned Reports, Number 228, York 2017.

Bragg R, Wood C, Barton J (eds.): Ecominds Effects on Mental Wellbeing.

An Evaluation for Mind. Mind, London 2013.

Bratman GN, Anderson CB, Berman MG et al.: Nature and mental

health: an ecosystem service perspective. Sci Adv 2019; 5: eaax0903.

Bratman GN, Hamilton JP, Daily GC: The impacts of nature experience

on human cognitive function and mental health. Ann N Y Acad Sci

2012; 1249: 118–136.

Bronowski P, Chotkowska K: Nowe trendy w rehabilitacji osób choru-

jących psychicznie. Niepełnosprawność – zagadnienia, problemy,

rozwiązania 2016; 3 (20): 11–20.

Cechnicki A: Rehabilitacja psychiatryczna – cele i metody. Psychiatria

w Praktyce Klinicznej 2009; 2 (1): 41–54.

Chang CC, Oh RRY, Le Nghiem TP et al.: Life satisfaction linked to the

diversity of nature experiences and nature views from the window.

Landscape and Urban Planning 2020; 202: 103874.

Corazon SS, Sidenius U, Poulsen DV et al.: Psycho-physiological stress

recovery in outdoor nature-based interventions: a systematic review

of the past eight years of research. Int J Environ Res Public Health

2019; 16: 1711.

Cuthbert S, Kellas A, Page LA: Green care in psychiatry. Br J Psychiatry

2021; 218: 73–74.

Djernis D, Lerstrup I, Poulsen D et al.: A systematic review and meta-

analysis of nature-based mindfulness: effects of moving mindfulness

training into an outdoor natural setting. Int J Environ Res Public

Health 2019; 16: 3202.

Ebisch SJH: The self and its nature: a psychopathological perspective on

the risk-reducing effects of environmental green space for psychosis.

Front Psychol 2020; 11: 531840.

DOI: 10.15557/PiPK.2021.0007

Magdalena Gawrych, Robert Słonka

Eigenschenk B, Thomann A, McClure M et al.: Benefits of outdoor

sports for society. A systematic literature review and reflections on

evidence. Int J Environ Res Public Health 2019; 16: 937.

Engemann K, Pedersen CB, Arge L et al.: Childhood exposure to green

space – a novel risk-decreasing mechanism for schizophrenia?

Schizophr Res 2018; 199: 142–148.

Engemann K, Pedersen CB, Arge L et al.: Residential green space in

childhood is associated with lower risk of psychiatric disorders from

adolescence into adulthood. Proc Natl Acad Sci U S A 2019; 116:

5188–5193.

Engemann K, Svenning JC, Arge L et al.: Natural surroundings in child-

hood are associated with lower schizophrenia rates. Schizophr Res

2020; 216: 488–495.

Fried GG, Wichrowski MJ: Hortiterapia: składnik terapii psychospo-

łecznej w Centrum Hassenfelda. Psychiatr Dypl 2009; 6: 55–59.

Galea S, Merchant RM, Lurie N: The mental health consequences

of COVID-19 and physical distancing: the need for prevention and

early intervention. JAMA Intern Med 2020; 180: 817–818.

Gracz J, Sankowski T: Psychologia w rekreacji i turystyce. Wydawnic-

two Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, Poznań 2001.

Grainer A, Zerbini L, Reggiani C et al.: Physiological and perceptual

responses to nordic walking in a natural mountain environment. Int

J Environ Res Public Health 2017; 14: 1235.

Gritzka S, MacIntyre TE, Dörfel D et al.: The effects of workplace

nature-based interventions on the mental health and well-being

of employees: a systematic review. Front Psychiatry 2020; 11: 323.

Harris H: The social dimensions of therapeutic horticulture. Health Soc

Care Community 2017; 25: 1328–1336.

Hartig T, Mitchell R, de Vries S et al.: Nature and health. Annu Rev Pub-

lic Health 2014; 35: 207–228.

Høegmark S, Andersen TE, Grahn P et al.: The Wildman Programme.

A nature-based rehabilitation programme enhancing quality of life for

men on long-term sick leave: study protocol for a matched controlled

study in Denmark. Int J Environ Res Public Health 2020; 17: 3368.

Hunter MR, Gillespie BW, Chen SYP: Urban nature experiences reduce

stress in the context of daily life based on salivary biomarkers. Front

Psychol 2019; 10: 722.

Janus E: Nowa rola terapeuty zajęciowego w opiece zdrowotnej i spo-

łecznej na rzecz osób przewlekle chorych i z niepełnosprawnością.

In: Płonka-Syroka B, Szyszka M, Wójcik W (eds.): Niepełnospraw-

ność i choroba przewlekła w perspektywie terapeutycznej, zawodo-

wej i społeczno-opiekuńczej. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Peda-

gogicznej im. Janusza Korczaka, Warszawa 2016: 26–35.

Janus E: Umiejętności terapeuty zajęciowego. In: Misiorek A, Janus E,

Kuśnierz M et al.: Współczesna terapia zajęciowa: od teorii do prak-

tyki. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2019: 53–70.

Kaliszewska-Šterbáková A: Góroterapia. Wysokość nie ma znaczenia.

Gazeta Górska 2011; 17 (8; 73): 42–45.

Kuśnierz M, Bugaj R: Interwencje w terapii zajęciowej. In: Misiorek A,

Janus E, Kuśnierz M et al.: Współczesna terapia zajęciowa: od teo-

rii do praktyki. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2019:

127–164.

MacKerron G, Mourato S: Happiness is greater in natural environments.

Global Environmental Change 2013; 23: 992–1000.

Marselle MR, Warber SL, Irvine KN: Growing resilience through inter-

action with nature: can group walks in nature buffer the effects

of stressful life events on mental health? Int J Environ Res Public

Health 2019; 16: 986.

Mitchell R: Is physical activity in natural environments better for men-

tal health than physical activity in other environments? Soc Sci Med

2013; 91: 130–134.

Murawiec S, Tryjanowski P: Psychiatra patrzy na ptaki w czasie pande-

mii COVID-19: obserwacje, introspekcje, interpretacje. Psychiatr

Psychol Klin 2020; 20: 94–97.

Mygind L, Kjeldsted E, Hartmeyer RD et al.: Immersive nature-experi-

ences as health promotion interventions for healthy, vulnerable, and

sick populations? A systematic review and appraisal of controlled

studies. Front Psychol 2019; 10: 943.

Picton C, Fernandez R, Moxham L et al.: Experiences of outdoor

nature-based therapeutic recreation programs for persons with

a mental illness: a qualitative systematic review. JBI Evid Synth

2020; 18: 1820–1869.

Poulsen R, Fisker J, Hoff A et al.: Integrated mental health care and

vocational rehabilitation to improve return to work rates for people

on sick leave because of exhaustion disorder, adjustment disorder,

and distress (the Danish IBBIS trial): study protocol for a random-

ized controlled trial. Trials 2017; 18: 579.

Pretty J, Barton J: Nature-based interventions and mind-body interven-

tions: saving public health costs whilst increasing life satisfaction

and happiness. Int J Environ Res Public Health 2020; 17: 7769.

Robinson JM, Jorgensen A, Cameron R et al.: Let nature be thy medi-

cine: a socioecological exploration of green prescribing in the UK.

Int J Environ Res Public Health 2020; 17: 3460.

Roe JJ, Thompson CW, Aspinall PA et al.: Green space and stress: evi-

dence from cortisol measures in deprived urban communities. Int

J Environ Res Public Health 2013; 10: 4086–4103.

Ryś M, Trzęsowska-Greszta E: Kształtowanie się i rozwój odporności

psychicznej. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio 2018; 34: 164–196.

Sarkar C, Webster C, Gallacher J: Residential greenness and prevalence

of major depressive disorders: a cross-sectional, observational, asso-

ciational study of 94 879 adult UK Biobank participants. Lancet Pla-

net Health 2018; 2: e162–e173.

Shanahan DF, Astell-Burt T, Barber EA et al.: Nature-based interven-

tions for improving health and wellbeing: the purpose, the people

and the outcomes. Sports (Basel) 2019; 7: 141.

Sikorska I: Odporność psychiczna w ujęciu psychologii pozytywnej:

edukacja i terapia przez przygodę. Psychoterapia 2017; 2 (181):

75–86.

Slater SJ, Christiana RW, Gustat J: Recommendations for keeping parks

and green space accessible for mental and physical health during

COVID‐19 and other pandemics. Prev Chronic Dis 2020; 17: E59.

Słonka R: Góroterapia, czyli zdrowie i szczęście na wysokim poziomie.

Pamiętnik Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego 2019; 28. PTT,

Kraków 2020.

Słonka R: Montagnaterapia, czyli góroterapia we Włoszech. Available

from: https://www.goroterapia.pl/artykul-montagnaterapia-czyli-

goroterapia-we-wloszech/ [cited: 7 March 2021].

Soga M, Evans MJ, Tsuchiya K et al.: A room with a green view: the impor-

tance of nearby nature for mental health during the COVID-19 pan-

demic. Ecol Appl 2021; 31: e2248.

Staniewska A: Zagrożenia parków i ogrodów towarzyszących historycz-

nym szpitalom psychiatrycznym w Polsce. Przestrzeń Urbanistyka

Architektura 2015; 1: 103–120.

Tillmann S, Tobin D, Avison W et al.: Mental health benefits of interac-

tions with nature in children and teenagers: a systematic review.

J Epidemiol Community Health 2018; 72: 958–966.

Trøstrup CH, Christiansen AB, Stølen KS et al.: The effect of nature

exposure on the mental health of patients: a systematic review. Qual

Life Res 2019; 28: 1695–1703.

Twohig-Bennett C, Jones A: The health benefits of the great outdoors:

a systematic review and meta-analysis of greenspace exposure and

health outcomes. Environ Res 2018; 166: 628–637.

Vardakoulias O: The Economic Benefits of Ecominds. A case study

approach. New Economics Foundation, London 2013.

Venter ZS, Barton DN, Gundersen V et al.: Urban nature in a time

of crisis: recreational use of green space increases during

the COVID‐19 outbreak in Oslo, Norway. Environ Res Lett 2020; 15:

104075. DOI: 10.1088/1748-9326/abb396.

Vujcic M, Tomicevic-Dubljevic J, Grbic M et al.: Nature based solution

for improving mental health and well-being in urban areas. Environ

Res 2017; 158: 385–392.

Währborg P, Petersson IF, Grahn P: Nature-assisted rehabilitation for

reactions to severe stress and/or depression in a rehabilitation garden:

long-term follow-up including comparisons with a matched popula-

tion-based reference cohort. J Rehabil Med 2014; 46: 271–276.

DOI: 10.15557/PiPK.2021.0007